Vandaag is het de dag van de cliché. Dus ik kruip in de pen, want ik heb kwaliteit hoog in het vaandel. Dit stukje tekst zal mij geen windeieren leggen, ha, ha, of zo iets… Maar wacht eens even. Cliché is helemaal niet zo steriotype als je denkt. Het woord is namelijk afkomstig uit de boekdrukkerij, en heet zo om een heel duidelijke rede.
Het begrip cliché is afgeleid van het Franse werkwoord clicher, wat ‘een afdruk maken’ betekent. Als zelfstandig naamwoord was cliché aanvankelijk een drukplaat of kopie. In boekdrukkerijen gebruikte men deze clichés om boeken mee te drukken. Tegenwoordig gaat het allemaal met de laser, maar voorheen met een plaat met letters. Omdat het gesmolten metaal een soort ‘clischjjj clischjjj’-geluid maakte als de drukplaten werden gemaakt, noemde men deze platen clichés. Ook het Nederlands kent woorden die uit een klanknabootsing zijn ontstaan, zogeheten onomatopeeën, zoals hikken, sissen en tikken.
Cliché en stereotype
Het woord stereotype is eveneens afkomstig uit de Franse drukkerswereld. Een stereotype is een metalen plaat waarin letters of zinnen in gegoten zijn. Deze plaat kan gebruik worden om teksten ergens op of in te drukken. Als technische drukkersterm maakte stereotype dezelfde betekenisontwikkeling door als cliché. Aanvankelijk betekende het ‘vaststaand drukschrift’ (het Griekse stereo betekent ‘vast’ of ‘stevig’). Als bijvoeglijk naamwoord – stereotiep – ging het begrip later ‘bij elke gelegenheid terugkerend’ of ‘generaliserend’ betekenen. Heb je een stereotiep beeld van een bevolkingsgroep, dan generaliseer je en creëer je een beeldvorming die niet geheel, of totaal niet correspondeert met de werkelijkheid.
Opmerkelijk is ten slotte dat de begrippen cliché en stereotype in allerlei talen voorkomen in dezelfde vorm, zoals in het Frans, Engels, Fins, Nederlands, Italiaans, Roemeens, Litouws of Spaans. Dit valt overigens goed te verklaren: hetzelfde verschijnsel deed zich voor in sectoren die zich kenmerken door internationale contactvorming, zoals de scheepvaart, de beurshandel of – in dit geval – de boekdrukwereld.
Wat is de leesvolgorde? Hoe steken de boeken in elkaar? Waar moet je beginnen? In het volgende artikel leg ik het je uit.
